Emmabloem Collecte

Een herinnering aan mijn lagereschooltijd: eens in het jaar kwam een zuster van het consultatiebureau langs, ze droeg een blauw uniform met een gesteven wit schort. In haar grote tas had ze schuurpapier en een fles vloeistof. Met dat schuurpapier maakte ze een klein krasje op onze onderarmen en ze druppelde daar vloeistof overheen. Na een week (?) kwam ze weer terug en moesten alle kinderen weer bij haar langs om te kijken of het krasje was ‘opgekomen’. Was dat het geval, dan moest het betreffende kind verder onderzocht worden, want dan kon het zijn dat het tuberculose (TB) had. 

Heel lang was in Nederland tuberculose volksziekte nummer 1 en het bestrijden van deze ziekte had hoge prioriteit. Om geld in te zamelen voor deze bestrijding werd ieder jaar de Emmabloem Collecte gehouden. 

Tuberculosebestrijding

In 1903 werd de Nederlandse Centrale Vereniging tot Bestrijding der Tuberculose opgericht. Deze vereniging kreeg wel subsidie, maar moest ook door donaties aan geld komen. In Zweden was de vergelijkbare vereniging in 1907 begonnen met het verkopen van kleine, van celluloid gemaakte bloempjes. In 1910 werd deze actie ook in Nederland ingevoerd. In 1909 was op 30 april de dochter van Koningin Wilhelmina geboren en de eerste verjaardag van de kleine Juliana werd uitgekozen om de collecte te gaan houden. Een uitstekende datum, volgens de schrijver van een ingezonden artikel in het blad van de Vereniging: “Is er één dag, die ons vaderlanders in dankbaarder en opgewekter stemming zal vinden, dan juist deze dag?” De grootmoeder van het prinsesje, koningin Emma, vond het goed dat het bloempje naar haar genoemd werd. Zo kwam de naam Emmabloem Collecte tot stand. Overigens werd later ook het kruis van Lotharingen ingezet, dat het internationale symbool van de tuberculosebestrijding was. 

De eerste Emmabloem Collecte in 1910

Het eerste bloempje voor de collecte was een madeliefje met witte blaadjes en een oranje hartje. De Haagse firma Stappers & Co, gevestigd aan de Korte Poten 3 in Den Haag, was bereid om de bloempjes geheel belangeloos te leveren. Ze werden, ook weer belangeloos, gemaakt bij de Eerste Nederlandse Celluloidwarenfabriek A.N. Honig, in Koog aan de Zaan. De plaatselijke organisatie was in handen van “krachtige dames-comités”, waarbij blijkbaar Den Haag de organisatie goed voor elkaar had. Onze stad haalde namelijk de hoogste opbrengst binnen van ƒ7675,51, ruim duizend gulden meer dan Rotterdam en bijna drieduizend gulden meer dan Amsterdam. 

Koningin Emma

Koningin Emma deed veel voor goede doelen, maar de tuberculosebestrijding was voor haar extra belangrijk. Toen ze 11 jaar oud was, overleed haar 4 jaar oudere zusje Sophie aan tuberculose. Ze had dus van dichtbij meegemaakt :wat deze ziekte kon aanrichten. Na het overlijden van haar man, koning Willem III, was Emma acht jaar regentes voor haar dochter Wilhelma, die op haar achtiende als koningin werd ingehuldigd. Ter gelegenheid van haar afscheid als regentes, in 1898, zamelde de Nederlands bevolking voor Emma als nationaal geschenk een bedrag van driehonderdduizend gulden bij elkaar. Het grootste deel gebruikte zij om op het landgoed Oranje-Nassau’s Oord in Wageningen het eerste sanatorium in Nederland te laten bouwen. 

Beschermvrouw in actie

Voor de sanatoria en ook voor het bevolkingsonderzoek om TB op te sporen, was veel geld nodig. koningin Emma werkte actief mee aan de fondsenwerving. Zo hield ze op 23 maart 1933 – een jaar voor haar dood – een radiotoespraak. Die vind je op YouTube als je ‘de stem van koningin emma’ intikt. Op YouTube staat ook een promotiefilmpje uit de dertiger jaren, waarin Emma een rol speelt. Dat vind je door in te tikken ‘emmabloem collecte’. Wat opvalt is dat aan het begin sterk wordt benadrukt dat het gaat om een collecte voor verpleging van tuberculoselijders van alle gezindten. Blijkbaar was dat in het verzuilde Nederland van die tijd belangrijk om te vermelden. Nog steeds is koningin Emma het boegbeeld van het huidige KNCV Tuberculosefonds. Een medewerkster van deze organisatie was erg aardig en heeft me aan materiaal geholpen, waarvoor ik op het kantoor ben langsgegaan. Het eerste wat me opviel was een portret van Emma aan de muur. 

Bedrust

Heel lang kon tuberculose alleen behandeld worden door rustkuren in gezonde en frisse lucht. In de 19e eeuw was ontdekt dat mensen die in de bergen leefden sneller van TB genazen. Daarom waren er ook in plaatsen als Davos in de Zwitserse Alpen sanatoria ingericht. De reis daar naar toe was langdurig en kostbaar, dus de opening van een sanatorium in Nederland bood meer mensen de mogelijkheid om te gaan kuren. Er kwamen steeds meer van dit soort sanatoria, zoals ook het Zeehospitium in Den Haag. TB is een ziekte die door een bacterie wordt veroorzaakt en pas met de uitvinding van antibiotica kwam er een mogelijkheid om te genezen zonder langdurig kuren. De ontdekking van streptomycine in 1943 was de echte doorbraak. Inmiddels zijn alle sanatoria in Nederland verdwenen of hebben een andere bestemming gekregen. 

Consultatiebureaus

In vrijwel alle Nederlandse steden waren consultatiebureaus voor de tuberculosebestrijding. In Den Haag was dat van de dertiger tot de tachtiger jaren van de vorige eeuw gevestigd op de Waldeck Pyrmontkade. Heel passend, omdat Koningin Emma is geboren als Prinses van Waldeck Pyrmont. De andere kant van deze straat heet dan ook Emmakade. Er zat ooit water tussen, maar dat is inmiddels gedempt.  Ik weet nog dat ik in 1978 naar dit consultatiebureau toe moest om me op TB te laten testen. Ik ging toen stagelopen in het onderwijs en je mocht alleen voor de klas staan, als zeker was dat je geen TB had. De Emmabloem Collecte is nog tot in de tachtiger jaren van de vorige eeuw gehouden. In Nederland is de ziekte behoorlijk onder controle, maar helaas is uit andere delen van de wereld deze gevaarlijke infectieziekte nog niet verdwenen. Het KNCV Tuberculosefonds is nog altijd actief in de bestrijding, wil je een bijdrage leveren, ga dan naar: www.kncvtbc.org/donatie.